ررسی جامعه شناختی قانون " حمایت منکرحمایت از آمران به معروف و ناهیان از منکر "

1
بسمه تعالی
بررسی جامعه شناختی قانون
" حمایت منکرحمایت از آمران به معروف و ناهیان از منکر "

"چاپ شده در دو فصلنامه علمی پژوهشی بررسی مسائل اجتماعی ایران، دوره2، شماره 6، پاییز و زمستان 94"
حسن خیری 1
چکیده:
قانون حمایت از آمران به معروف و ناهیان از منکر اخیرا از سوی مجلس شورای اسلامی به تصویب رسیده و در
روزنامه رسمی ابلاغ شده است. با این وجود رئیس جمهور به دلیل وجود پاره ای اشکالات از رهبری درخواست توقف
اجرای آن را کرده، ولی در نهایت شورای حل اختلاف صلاح را در اجرا و رفع نواقص آن دیده اند. از آنجا که این طرح
هم اکنون در دست بررسی است در این مقاله تلاش شده با رویکرد جامعه شناختی موضوع امر به معروف و نهی از
منکر به طور کلی و این قانون به طور خاص مورد بررسی قرار گیرد.
با توجه به ضرورت توجه به عناصر کنشگرایانه و ساختارگرایانه و اقتضاءات اخلاقی و قانونی در روابط و
مناسبات بین فردی و نظارت عمومی و غلبه فقه فردگرایانه قانون مزبور مورد بررسی قرار گرفت. و در عین تأکید بر
تمایز نظام ارزشمدار اسلامی که لازمه آن این است که نمی توان از احساس مسئولیت های فردی صرف نظر کرد، ارائه
قانونی که زیر ساختها و ساختهای اجتماعی را همزمان با اقدامات کنشی مورد توجه قرار دهد مورد تأکید قرار گرفت.
کلید واژه ها:
امر به معروف و نهی از منکر، قانون حمایت از آمران به معروف و ناهیان از منکر، کنشگرایی، ساختارگرایی،
فردگرایی، نظارت عمومی، حسبه، اخلاق، حقوق
1 استادیار دانشگاه آزاد اسلامی واحد نراق
2
مقدمه:
امر به معروف و نهی از منکر دو فریضه الهی است که ملاک و شاخص جامعه اسلامی شمرده شده است.)آل
عمران: 1010 حج: (»؛ (امر به معروف و نهی از منکر یکی از صفات و ویژگی های انسان های مؤمن 38 - 41 ( ملاک
آل عمران/ (» برتری امت اسلامی 110 (راه انبیاء و صالحان است.)الحر العاملی، ج ۱۶ : ۱۱۹ ( قوام و پایداری دین به امر به
معروف و نهی از منکر است.) میزان الحکمه، ح ۱۲۶۸۸ ( بقیه اعمال نسبت به این فریضه چون آب دهان نسبت به دریا
است.) نهج البلاغه حکمت 374 ( جامعه ای که این فریضه را عیب بدانند جامعه بدی هستند.)الحر العاملی، ج 16 :
118 ( مسئولیتی همگانی است. )) فاضل مقداد، ج 3 : 170 )
روح امر به معروف و نهی از منکر به همدردی، همبستگی، تعارف و تعاون و احساس مسئولیت و امانت
داری باز می گردد. "مهمترین تضمین برای تحقق عملی حقوق بشر وظیفه نهی از منکر است. ")کوک، ج 2 :
810 )
همه جوامع برای حفاظت و پاسداری از ارزشهای مورد قبول خود، سیستمهایی دارند و از چیزهایی که
نمیپسندند جلوگیری میکنند.پس امر به معروف و نهی از منکر خاص جامعه مؤمنان نیست؛ منتها نگرش، دایره
و گستره اهتمام به این موضوع اجتماعی و عقلانی متفاوت است. به عنوان مثال، در کشور فرانسه، ورود
فیلمهای هالیوود را محدود کرده اند وتوجیه آنها این است که این نوع فیلمها، موجب تخرب فرهنگی است.
زنان در پارلمان هند به سینمای هالیوود اعتراض کردند که چرا اینقدر در معرفی زنان، لجام گسیخته است و
زنان بصورت عروسکهایی معرفی میشوند که این توهین به آنها است. لذا از دولت هند خواسته اند که در
چرخه فیلمسازی دخالت کند و اجازه ندهد که با شخصیت زن، بازی شود. در ژاپن اعتراض شده است که
بدلیل تعرضاتی که در مترو به حیثیت زنها می شود، باید بخش زنان و مردان از هم تفکیک شود. "سندی
قانونی مربوط به سال 1616 / 1025 در آلمان وظیفه قاضی محکمه ای را امر به حق و نهی از ناحق تعیین می
کند.")کوک، ج 2 : ص 889 - 887 ("گلدتسهیر در بحثی گسترده در مورد این وظیفه دو همتای آن خارج از
جهان اسلام را به عنوان شاهد ذکر می کند.یکی سازمان نظام ممیزی در آیین کنفوسیوس در چین بود؛ که می
توان نظام آشناتر ممیزی در دوران جمهوری روم را به آن افزود. هر دو سازمانهایی بودند مورد حمایت دولت و
به معنای دقیق کلمه می توان آنها را در ردیف سازمان حسبه اسلامی دانست. که خود موردی خاص از نهی از
3
منکر است. اما با مفهوم کلی اسلامی در مورد قدرت اجرایی مؤمنانی که در خارج از هرگونه چارچوب
سازمانی قرار دارند متفاوت است. ")کوک، ج 2 : ص 900 ("در بحث های آکویناس دو نوع نکوهش از هم
تفکیک شده است؛ نکوهش به خاطر گناهکار و دیگری نکوهش بخاطر مصلحت عمومی؛ دومی را نکوهش
قضایی می خواند.")همان:ص 912 ( "کنفوسیوس گفتاری دارد به این مضمون که آدمی باید دوستان را پند دهد.
اما اگر پاسخ ندادند از دست بردارد.")همان: ص 916 ( بیشتر بحث هایی که بطور مشروح در روایت آکویناس
آمده طبیعتا به سنت مسیحی و مخصوصا به شکل لاتینی آن اختصاص دارد. اما وجود این شباهت های کلی
موجب تعجب خواننده ای است که با آموزه های اسلامی نهی از منکر آشنایی دارد. نکوهش برادرانه یک وظیفه
است. اما نه وظیفه ای مطلق؛ نمی توان آن را بدون توجه به مکان و زمان انجام داد. و نباید ما خود را مأمور
بازرسی زندگی دیگران قرار دهیم. نکوهش یک گناهکار به خاطر خود آن شخص با هشدار های ملایم وظیفه
هر شخص نیکوکاری است. خواه فرومایه باشد خواه بلند پایه، هر چند این وظیفه بیشتر بر دوش بلند پایگان
است. از این رو فرپایه ای می تواند بلند پایه ای را نکوهش کند. به شرط آنکه این کار در خلوت به نرمی و به
شکلی مؤدبانه باشد و بدون گستاخی و خشونت اما اگر دین در خطر است باید آشکار بیان شود. ) همان: ص
907 - 908 ( دربحث های آکویناس دو نوع نکوهش از هم تفکیک شده است نکوهش به خاطر گناهکار و
دیگری نکوهش بخاطر مصلحت عمومی. دومی را نکوهش قضایی می خواند. ) همان: ص 912 ( ابن ابی الحدید
اشاره می کند که اعراب جاهلی نهی از منکر را می شناختند.و با استناد به این پیمان ] حلف الفضول [ این
موضوع را ثابت می کند. ) کوک، ج 2 : ص 894 )ابن ابی الحدیدج 19 ص 305 ))
پس امر به معروف و نهى از منکر، به معناى داشتن حساسیت قوى نسبت به وجود منکرات و عدم وجود
معروفها است. مسلمان متعهد یا آن کس که زندگى اجتماعى فعالى دارد، کسى است که همواره در پى تحقق
هنجارهاى دینى و آرمانهاى آن در جامعه است و تلاش می کند آنچه مایه تضعیف آنها مىشود، از میان برود. از این رو
خود را موظف مىداند تا به هوش باشد و براى تحقق معروفها بکوشد و در جهت نابودى منکرات عمل کند. این
حساسیت گسترده و عمیق بر حسب لزوم گاه بهصورت پند و اندرز است و گاه در قالب اقدام عملى و ارائه جلوه
درستى از معروف. گاه نیز ضرورت اقتضا مىکند که براى حفظ جامعه اسلامى و یا نشر آرمانهاى دینى که خود از
برترین معروفها است سلاح برگیرد و به دفاع از آرمان خود برخیزد. پس جهاد نیز یکى از نمونههاى امر به معروف
4
و نهى از منکر است. بعلاوه سرنوشت مشترک آدمیان آنان را به تکاپوی رفع موانع و ایجاد زندگی جمعی سالم تر سوق
می دهد. )محمد حسین طباطبایی، تفسیر المیزان، 3 ، 327 ( ضرورت حساسیت جمعی نسبت به پاره ای از امور،
اندیشمندی چون کوک غیر مسلمان را بر آن داشت تا با مشاهده بی تفاوتی جمعی نسبت به خانمی که در مترو
نیویورک مورد تعرض قرار گرفت، موضوع را پیگیری نموده و آن را در فریضه امر به معروف و نهی از منکر اسلامی
یافته و یکی از کتب مرجع و نسبتا جامع از منظر مذاهب اسلامی را عرضه نماید.
بر این مبنا، روح این فریضه نه به دخالت در امور دیگران بلکه به دخالت در اموری باز می گردد که به سرنوشت
مشترک آنان مربوط است. یا هشدار به دیگران است در انجام یا ترک اموری که مصلحت آنان را به دنبال دارد.
بحث امر به معروف و نهی از منکر به عنوان زیر بنایی ترین عنصر شکل گیری جامعه دینی سالها است که به بحث
جدی در ادبیات سیاسی و دینی اجتماعی تبدیل شده است. گاهی مشاهده می شود که آمرین و ناهین از سوی –
مخاطبان مورد ضرب و شتم قرار می گیرند و وضع قوانین در دستور کار مجلس قرار می گیرد و نیروهای انتظامی در
چندین نوبت عزم خویش را برای مبارزه با مظاهر فساد جزم کرده اند و موعظه و نصیحت نیز مکرر توسط متولیان دینی
و سیاسی وعلمای اخلاقی و تربیتی صورت می پذیرد مع الوصف کمتر شاهد اثر بخشی این اقدامات هستیم.
تاکنون شاهد تأسیس ستاد امر به معروف و نهی از منکر و تدوین قوانین مختلف مرتبط با این موضوع بوده ایم و
در آخرین اقدام قانون حمایت از آمران به معروف و ناهیان از منکر از سوی مجلس شورای اسلامی تصویب و ابلاغ شد
و مقرر شد در حین اجرا نگرانی های ناشی از اجرای این قانون مرتفع گردد. اینک این قانون مجدد در دست بررسی
است و نویسنده درصدد است برای کمک به این فرآیند از دریچه جامعه شناختی تاریخی و سازمانی و با رویکرد آسیب
شناسانه به واکاوی موضوع مبادرت ورزیده و بر این باور است که غلبه فردانگاری تکلیف در فقه، خود را به قانون
تسری داده و کم توجهی به رویکرد جامعه شناختی و مخاطب شناختی موجب کمی کارآمدی قوانین از این دست گشته
است.
در این مقاله تلاش می شود تا با ارائه مدلی ترسیم کننده جایگاه نظارتهای عمومی و قلمرو و محدودیت های آن به
نقد قانون مزبور مبادرت شود و این پرسش مطرح است که با رویکرد جامعه شناختی قانون " حمایت از آمران به
معروف و ناهیان از منکر" چگونه ارزیابی می شود؟
5
برای پاسخ به پرسش به بررسی و تحلیل امر به معروف و نهی از منکر در فقه و آموزه های اسلام پرداخته و
مواجهه تاریخی با این فریضه در حکومت های اسلامی به اختصار تشریح شده و با رویکرد جامعه شناختی مسئله
شناسی صورت پذیرفته و راهکارهایی نیز برای برون رفت ارائه می شود.
مسئله تحقیق
طی چندسال اخیر، شاهد باز شدن پرونده های بسیاری از ضرب و جرح آمران به معروف و ناهیان از منکر بوده
ایم. "از ابتدای انقلاب تا اواسط سال 1392 ، هشتاد و پنج جانباز آمر به معروف و ناهی از منکر گزارش شده است.")
خبرگزاری ایسنا( . در بهار سال 90 بود که اخباری مبنی بر مضروب شدن روحانی آمر به معروف مخابره شد. روز دهم
اردیبهشت ماه آن سال این روحانی در محدوده خیابان 30 متری نیروی هوایی دختر و پسری را دید که پس از نهی از
منکر به آنها، پسر جوان به سمتش حمله ور شد و با مشت به صورتش کوبید. شدت جراحات وارده و ضربه آن قدر
شدید بود که چشم چپ این روحانی را تخلیه کردند و در حال حاضر از چشم مصنوعی استفاده می کند .
چند روزبعد هم امام جماعت دانشگاه علوم پزشکی تهران در آستانه ی نابینایی چشم راست خود قرار گرفت .
25 تیرماه سال 90 در یکی از محلات شرق تهران، جوان 19 ساله ای در حین بازگشت از هیأت در حالی که
همراه چند نفر از شاگردان یک مدرسه بود به واسطه امر به معروف و نهی از منکر مورد ضرب و شتم قرار گرفت .علی
خلیلی پس از سه سال تحمل درد و رنج، در نوروز سال جاری جان خود را به دلیل جراحات وارده از دست داد .
23 تیرماه 92 نیز بانوی محجبه ای پس از امر به معروف به زن بی حجاب، در ماه رمضان مورد ضرب و شتم قرار
گرفت. این موارد، تنها مواردی هستند که در رسانه ها منتشر شده اند و موارد بسیاری از دانشگاه ها و اماکن فرهنگی و
عمومی و غیره وجود دارند که به گوش هیچ کس نمی رسند اما هستند و نمی توان آن ها را انکار کرد.
در خصوص امر به معروف و نهی از منکر در اصل هشتم قانون اساسی آمده است:"در جمهوری اسلامی ایران
دعوت به خیر، امر به معروف و نهی از منکر وظیفه ای است همگانی و متقابل بر عهده مردم نسبت به یکدیگر، دولت
نسبت به مردم و مردم نسبت به دولت. شرایط و حدود و کیفیت آن را قانون معین می کند."
امام خمینی در سال 1358 به شورای انقلاب ضمن پیامی تشکیل یک اداره مستقل از دولت را که دارای شعبی در
کل کشور بوده و ناظر برتمامی اعمال دولت اسلامی و تمام اقشار مردم می باشد را خواستار می شود. ) امام خمینی،
صحیفه نور، ج 9 : 213 ( در سال 1372 مقام معظم رهبری در راستای اجرایی نمودن اصل هشتم قانون اساسی فرمان
6
تأسیس ستادی تحت عنوان " ستاد احیای امر به معروف و نهی از منکر "را صادر می کنند. و در سال 1383 در قوه
قضائیه آیین نامه ای تحت عنوان " آیین نامه ستاد پیشگیری و حفاظت اجتماعی " به تصویب رسید. عمده وظیفه این
ستاد در حوزه امر به معروف و پیشگیری از جرم بیان شده است. و در سال 1384 مصوبه ای تحت عنوان "
راهکارهای اجرای گسترش فرهنگ عفاف و حجاب " توسط شورای فرهنگ عمومی تهیه شد و به تصویب شورای
عالی انقلاب فرهنگی رسید. در سال 1389 برای بررسی تخصصی امر به معروف و نهی از منکر پژوهشکده ای زیر نظر
ستاد احیاء در قم تأسیس گردید.
با بروز حوادث ناگوار در اجرای امر به معروف و نهی از منکر و ناکافی دانستن ضوابط موجود، مجلس شورای
اسلامی چندین نوبت به ارائه طرح اقدام کرده است. در تاریخ های 2 / 3 / 89 و 20 / 4 / 91 طرح یک فوریتی حمایت از
آمران به معروف و ناهیان از منکر دو مرتبه با عنوان " طرح امر به معروف و نهی از منکر" در مجلس شورای اسلامی
اعلام وصول شد، ولی به نتیجه نرسید. در تاریخ 1 / 4 / 93 بار دیگر نمایندگان مجلس طرحی را با عنوان " حمایت از
آمران به معروف و ناهیان از منکر " با قید دو فوریت مطرح نمودند که با یک فوریت آن موافقت شد و قانون حمایت از
آمران به معروف و ناهیان از منکر در جلسه علنی مورخ 23 / 1 / 94 به تصویب نهایی رسید و در تاریخ 2 / 2 // 94 شورای
نگهبان آن را تأیید کرد و در تاریخ 9 / 2 / 94 از سوی رئیس مجلس به رئیس جمهور ابلاغ گردید.
مفهوم شناسی
» نهی « به معنای فرمان دادن و در خواست ایجاد چیزی؛و شأن، شیء، کار و حادثه بکار رفته است. واژه » امر « واژه
به معنای بازداشتن، منع کردن و نهایت رسیدن می باشد؛ زیرا نهی، برغایت و بلوغ دلالت دارد و نهایت هر چیزی،
غایت آن است.
صاحب جواهر معتقد است که معروف در اصطلاح، هر کار نیکی است که دارای صفتی زائد برحُسن باشد؛ در
صورتی که انجام دهنده، حُسن آن را شناخته یا برآن راهنمایی شود و در اصطلاح منکر هر کار قبیحی است که انجام
دهنده، قبح آن را شناخته یابر آن راهنمایی شود. )نجفی، جواهر الکلام، 21 ، 356(
نظارت)مصدرعربی( در لغت به معنی نگاه، بررسی و حفاظت دقیق است)لفت نامه دهخدا( « ناظر در اصطلاح
به شخصی گویند که عمل یا اعمال نماینده شخص یا اشخاصی را مورد توجه قرار می دهد و صحت و سقم آن عمل
یا اعمال را به مقیاس معینی که معهود است، می سنجد.") لنگرودی، ۱٣۶۸ : ٧٠۶ )
7
امر به معروف و دعوت به خیر : دعوت به خیر زبانی و توام با نرمی و آرامش و فاقد هرگونه امر و نهی است در
حالی که در امر به معروف و نهی از منکر امر و نهی مطرح است هر چند این دو نیز همراه با آرامش و قول لین باشد. به
عبارت دیگر دعوت به خیر ماهیت تعلیمی دارد ولی امر به معروف دارای ماهیتی امری و الزامی است که پس از مرحله
دعوت به خیر است.) صادقی، :ج 5 : 319 )
امر به معروف و نظارت عمومی : نظارت عمومی مشتمل بر چهار مرحله است : 1. تعلیم و تعلم 2. دعوت به حق
و خیر 3 . خثر خواهی و دلسوزی که آن را نصح گویند و 4 . امر به معروف و نهی از منکر.) عمید زنجانی، 1421 ق،
ج 1 : 237 - 238 )
امر به معروف و نصیحت ائمه المسلمین: نصیحت ائمه مسلمین از ابعاد مختلفی با امر به معروف و نهی از منکر
متفاوت است. در ماهیت متفاوتند امر همراه با لزوم و الزام است. در حالی که نصیحت تنها خیرخواهی است. قوام
نصیحت به انگیزه ها ی خیرخواهانه آن است و در امر به معروف و نهی از منکر این مهم چندان دخالتی ندارد.) امام
خمینی، بی تا، : 471 )
مبنای نظری بحث
فردیناند تونیس، جوامع را به لحاظ شاکله جوامع از نظر پایه های روابط و مناسبات بین افراد و ساختارهای جامعه
دو گونه دانسته اند. جوامع سنتی و تشکیل یافته در محیط های کوچک در قالب دهکده و روستا که در این جوامع افراد
یکدیگر را می شناسند و رابطه صمیمی و عاطفی بین آنها رواج دارد و در چنین جوامعی کنترل های اجتماعی در بیشتر
موارد غیر رسمی و مبتنی بر شرم و حیاء است. افراد پشتوانه عاطفی و مالی و جانی هم بوده و در سلسله مراتب سنتی
حریم افراد پاس داشته می شود و در مقابل جوامعی که در گستره وسیع تر در قالب شهر و بزرگتر از ان شکل می یابد و
در این جوامع روابط مبتنی بر عقلانیت و حسابگری و غیر عاطفی است و ضوابط و قوانین رسمی کنترل کننده است.
اتزیونی شاکله جوامع و سازمانها را در ماتریسی ترسیم کرده که بر اساس آن سه نوع قدرت را در سازمانها و
جوامع متمایز می کند: قدرت اجباری، قدرت مادی و قدرت هنجاری.او سه نوع رابطه بیگانگی، حسابگری و اخلاقی را
به ترتیب برای آن سه قدرت بیان می کند. زندان نمونه ای از وضعیتی است که قدرت در آن اجباری و رابطه متناسب
با آن بیگانگی است. بازار نمونه قدرت مادی و رابطه حسابگرانه و مراکز مذهبی و عضویت در احزاب نمونه مراکز با
قدرت هنجاری و رابطه اخلاقی است. )صبوری، 1374 : 191 )
8
چالمرز جانسون نظم اجتماعی را با توجه به عنصر ساخت مورد توجه قرار داده است. به اعتقاد او اجزای متشکله
یک نظام اجتماعی نمونه های رفتاری است که بر مبنای توقع و انتظار رفتار مشابه سایرین بروز می کنند. این اجزاء
شامل تکالیفی است که بین اعضای جامعه توزیع شده و از آنها به عنوان " نقش" های اجتماعی نام برده می شود. نقش
ها را هنجار های اجتماعی مشخص می سازند. هنجارها قواعد مثبت حاکم بر رفتار ها هستند و خصوصیت نقش های
مختلف را تعیین می نمایند. و خود یا توسط روند قانونگذاری ایجاد می شوند یا ناشی از آداب و رسوم هستند. و یا در
هر دو ریشه دارند. هنجارها، مشتق از ساخت ارزشی یک نظام اجتماعی و جزئی از آن بشمار می روند. بدین رو،
ارزشها را ثبات و استحکام می بخشند. کارآیی هنجارها در تنظیم رفتار های مربوط به نقش ها متأثر از درجه همسازی
بین ساخت ارزشی یک جامعه و محیط حاکم برآن است. تعادل یک نظام اجتماعی وابسته به درجه سازگاری بین ارزشها
و تقسیم کار در آن است. و از آنجا که این دو عامل تعیین کننده ساخت نظام جامعه نیز هستند، تغییر در آنها به تحول
در ساخت اجتماعی منجر می گردد، یک نظام اجتماعی سالم می تواند ساخت خود را بدون بر هم خوردن حالت تعالی
خود تغییر دهد. ) خیری، بررسی حداقل.. : 39 - 37 )
دورکیم وجدان جمعی را موجب انسجام اجتماعی می داند. این ادراک و احساسات و هنجارهای مشترک در
جوامع ابتدایی با کمی جمعیت و تقسیم کار ساده و با بساطت اخلاقی تحقق می یابد. به عبارت دیگر فرهنگ عمومی
این جوامع بر خرده فرهنگها و فرهنگ های تخصصی شکل گرفته در متن جامعه غلبه دارد. و حقوق کیفری و بازدارنده،
نماد این همبستگی و انسجام و ضامن نظم اجتماعی بشمار می رود. و در جوامع شهری دارای انبوه جمعیت، تقسیم کار
گسترده اجتناب ناپذیر بوده و آن تراکم اخلاقی و کاهش فراوانی احساسات و ادراکات هنجارهای مشترک را به دنبال
دارد. به عبارت دیگر فرهنگ های تخصصی و غیر مشترک غلبه می یابد و تفاوت ها برجسته تر می گردد. در این
جوامع نیز حداقل ادراک و احساسات مشترک و درک نیاز به پیوند اجتماعی فرهنگ عمومی مشترک انسجام – -
اجتماعی را ضمانت کرده و همبستگی در قالب حقوق ترمیمی و متولی جامعه پذیری افراد تجلی می یابد.
زتومکا، منشأ وحدت فردی و اجتماعی را عمدتا آرمانی و هنجاری ساخت اجتماعی می داند و محرک اولیه تغییر
در تحلیل نهایی را خلاقیت انسانی می داند. از این منظر، نظم اجتماعی محصول آرمانهای مشترک ) ارزش شناسی،
وجود شناسی، تکلیف شناسی و زیبایی شناسی(، هنجارهای مشترک ) هنجارهای اخلاقی، اجتماعی، رؤیه ای (، تعامل
مشبک ) روابط گفتاری، اجتماعی، سیاسی، مبادله( و مواضع اجتماعی مشبک ) ذهنیت، نقش اجتماعی، رتبه اجتماعی و
9
سرمایه اجتماعی ( است. پس نظم اجتماعی نتیجه نفوذ متقابل مجموعه های مشترک آرمانی و هنجاری با شبکه های
فرصتی و تعاملی کنشگران فردی و جمعی است. ) چلبی، : 35 - 36 )
اندیشمندان مسلمان نظیر فارابی نیز مدینه فاضله ترسیمی خود را بر چند رکن بنا کرده اند که عبارتند از: آگاهی و
معرفت آحاد افراد جامعه، تعاون، سعادت، عدالت، محبت و رهبری. بر این اساس آمیختگی و هماهنگی حکمت نظری
و حکمت عملی تمایز این جامعه از جوامع غیر فاضله است. به عبارت دیگر هم در این جوامع شناخت به مصالح و
مفاسد برای احاد افراد جامعه وجود دارد و هم اینکه آحاد افراد جامعه بدان پای بند هستند فارابی ارزشهای مشترک را
در چارچوب محبت و عدالت مورد توجه قرار داد، و بر این باور است که عامل اصلی همبستگی محبت است و استقرار
و استمرار آن در گرو عدالت است. محبت و دوستی موجب پیوند آحاد افراد جامعه شده و عدالت موجب پویایی و
استمرار آن میگردد. فارابی بر همین مبنا در سطوح ارتباطات خرد بر همبستگی بر اساس محبت تأکید می کند ولی
استمرار همبستگی را با ابتناء بر عدالت میسر می داند. و ارزشهای مشترک را در چارچوب محبت و عدالت مورد توجه
قرار داد، و بر این باور است که عامل اصلی همبستگی محبت است و استقرار و استمرار آن در گرو عدالت است.البته
همه اینها در حداقل ظرف اجتماعی به نام شهر قابل تحقق است. پس شهر او شهری نظیر شهرهای امروز جوامع مبتنی
بر عقلانیت و حسابگری و روحیه فردگرایی نیست.)رجبی، 1378 : بحث اندیشه فارابی( خواجه نصیر الدین طوسی
تعاون )همکاری مبتنی بر مساوات و اعتدال( را تنها ضامن نظم و اعتدال در جامعه و تأمین نیازهای طبیعی انسان
میداند، به نحوی که عدم تحقق آن به بینظمی و اختلال در جامعه و حتی نابودی نوع انسان منجر میشود. )همان :
155 )
شهید صدر نیز با ارائه نظریه استخلاف بر آن است که لازمه خلیفه الهی بودن آدمی آن است که اولا مسئولیت پذیر
باشد و ثانیا خود را امانت دار بداند و این دو عنصر او را به سوی آزادگی در رفتار و حریت هدایت می کند.) حکیم،
مجتمنا: 186 - 189 )
آنچه از این رویکردهای نظری و آموزه های اسلامی استفاده می شود این است که :
اول: در جامعه اسلام کنشگر قوام جامعه است. اسلام جامعه توده شده و بی تفاوت را بر نمی تابد. پس فرهنگ
سازی باید بر مبنای معرفت افزایی و آمادگی حضور فعالانه و مسئولانه افراد صورت پذیرد
10
دوم: جامعه اسلامی جامعه ای پویا است و تخصص گرایی و قانون گرایی را با ترسیم حق الله 2 به عنوان حق
الاجتماع و تضمین کننده حداقل وجدان جمعی که تولید نظم اجتماعی می کند، به رسمیت شناخته است. به رسمیت
شناسی بنای عقلاء و سیره متشرعه در این راستا قابل بیان است. انعطاف پذیری قانونگذاری متناسب با شرایط و البته
مبتنی بر اصول نیز بکارگیری الگوی کارآمد و منعطف را مورد تأیید قرار می دهد. بر این مبنا آنچه را موجب اختلال در
نظم عمومی و تضییع حقوق آحاد افراد جامعه گردد، بر نمی تابد. از این نظر اقدامات فردی جای خود را به قانون
گرایی و التزام بدان می دهد. کیفر مبتنی بر قانون و شرع و نه تشخیص فردی، اصلاح گری فردی و اجتماعی در قانون
گذاری به عنوان هدف قانون گذاری، بازدارندگی مجازات، کیفر به فراخور شخصیت مجرم و شرایط شخصی و
خانوادگی و تعادل میان جرم و کیفر نیز بر این خصلت می افزاید. و این نظام با شریعت سهله و سمحه به معنی آسان و
سهل و با قواعدی چون قاعده لاحرج، قاعده لاضرر، قاعده ید، قاعده سوق مسلمین، اصاله البرائه، حمل فعل مؤمن بر
صحت زمینه تحقق عقلانی می یابد.
سوم: جامعه از نهادها و سازمانهای مختلفی شکل یافته که برخی چون نهادهای مذهبی نظیر مسجد قاعده رفتار
اخلاقی بر آن حاکم است و برخی چون بازار، حساب و کتاب و قانون ضامن بقای آن است و برخی نیز چون
سازمانهای انتظامی و نظامی قاعده الزام و اجبار بر آن حاکم است. پس امر به معروف به عنوان تکلیفی شرعی و فردی
مبتنی بر حساسیت نسبت به معروف ها و منکرات در شاکله نمونه سازمانی اول حضور دارد؛ ولی در نمونه دوم و سوم
اساسا قوانین و الزامات تضمین کننده نظم سازمانی است و این دو فریضه به عنوان تکلیف همگانی مکمل آن ضوابط و
قوانین الزامی لحاظ می گردد.
– 2 جرایم در حقوق اسلامی به موارد زیر تقسیم میگردد:
– الف(حدود: مجازات معینیاند و حقالله شمرده میشود. لذا قابل اسقاط نیستند. بر مصلحت عمومی دفع فساد از جامعه و تأمین سلامت و امنیت
استوارند.جرایم مستوجب کیفر حدود ده مورد خلاصه میشود: ۱ زنا؛ - ۲ قذف؛ - ٣ شرب خمر؛ - 4 سرقت؛ - 5 محاربه؛ - ۶ ارتداد؛ - ٧ بغی؛ - ۸
لواط؛ - ۹ مساحقه؛ - ۱٠ قوادی ]سه جرم اخیر تنها در فقه جعفری از حدود شمرده میشوند[.این حقوق پایه نظم اجتماعی بشمار می روند. و -
لازم الاجرایند. مثلا در زنا اگر علنی شد زانی و مزنیه علیه نمی توانند بگویند ما به این عمل رضایت داشته ایم. الزاما افراد باید این حریم ها را
رعایت کنند.
– ب(قصاص و دیات: مجازاتی معیناند و حقالناس به حساب میآیند. لذا قبل مطالبه و اسقاط و تبدیلاند. اموری با غلبه جنبه شخصی بحساب
می آیند.
– ج(تعزیر: مجازات جرایم تعزیری نامشخصاند و قاضی در انتخاب آزاد است. و تعیین مصادیق آن در هر زمان به حاکم شرع واگذار گردیده
است.
11
چهارم: برقراری نظم عمومی پایدار مستلزم هماهنگی نظام هنجاری اخلاقی بر مدار محبت ونظام حقوقی بر مدار
قانون و عدالت است.
روابط انسانها"از نظر قلمرو شخصی یا اجتماعی داشتن رابطه
بر پایه مصالح اجتماعی"اجتماع بما هو الاجتماع بر پایه مصالح فردی
حق الله )حدود الهی( حق الناس
التزام به قانون بر پایه عدالت حد نصاب تعامل حقوقی:بر پایه عدالت
تشویق تعامل اخلاقی: ایثار و اغماض و..: بر پایه محبت
ساختار گرایی)در مفهوم واقعیت گرایان(
اجتماع ساخت و کنش کنش گرایی و )شکل گیری ساخت ذهنی با
فهم مشترک عموم مردم(
پنجم: ساختار متفاوت جوامع، مستلزم تفاوت در اقدام است. در جامعه دارای تعلقات اجتماعی قومی و قبیلگی
ملتزم سازی افراد با بهره گیری از کنترل های غیر رسمی و حیاء و اقتدار برخی افراد قابل تحقق است؛ در حالی که در
جوامع امروزی تعلقات قومی عشیره ای کاهش یافته و ساحت گزینش گری افراد افزایش یافته است بنابر این اثر -
بخشی کنترل های غیر رسمی کاهش یافته و کمتر می توان با بهره گیری از امور اخلاقی اصلاح رفتاری ایجاد کرد. ولی
نقش کنترل های رسمی سازمانی و تعلقات تشکیلاتی و حزبی و سازمانهای مردم نهاد افزایش یافته است.
نگاهی تاریخی به موضوع
امر به معروف به صورت سازمانی و دولتی و به عنوان وظیفه محتسب " نخستین بار در زمان مهدی خلیفه سوم
عباسی به وجود آمده هر چند تأسیس این سازمان در عهد امویان در شهر واسط هم گزارش شده است.در برخی دوره
12
ها این سازمان زیر نظر خلیفه و در برخی موارد زیر نظر قاضی رهبری می شد.")رضایی راد، 1384 ، ص 88 (" این
سازمان بر بیش از هفتاد مورد از رفتار های اجتماعی نظارت می کرد. از کارهایی چون : نظارت برامور اقلیت ها و
مبارزه با بدعت های اعتقادی و فقهی گرفته تا وضع خانه سازی، نظارت بر داروسازی و پزشکان و مکتب خانه ها و
رسیدگی به امور بازار که این امور به وسیله مأموران مخفی و آشکاری به نام عریف یا امین انجام می گرفت. البته در
بعضی دوره ها وظایف شهرداری ها و رسیدگی به مسائل رفاهی هم بر عهده حسبه قرار گرفت. ولی به رغم اعتقاد
پژوهشگرانی چون جرجی زیدان و برخی دیگر وظیفه اصلی سازمان حسبه امر به معروف مورد توجه قرار می گرفت.
")همان: 90 ("در کنار سازمان و نیروهای حسبه، سازمان شرطه، قاضی مظالم یا حاجب یا متصدی خراج و صاحب بیت
المال نیز فعال بوده اند. محتسب خلیفه را نهی از منکر می کرد و یا قاضی را از سهل انگاری در رتق و فتق امور مردم
باز می داشت. و هیچ کدام حق سرپیچی نداشتند و سخن او را به کار می بستند. تداخل کار محتسب و حاکمان موجب
شد تا بعضی از علمای اهل سنت کوشیده اند تا امر به معروف را به امور اخلاقی محدود سازند.و در کتاب های خود
بخشی از مسائل امر به معروف را ذکر نکنند و به جای آن نصیحت را وظیفه عموم مردم بدانند.")همان: 110 )
"در ایران در عصر غزنویان و سلجوقیان فعالیت حسبه به اوج خود رسید و در هر شهر و روستایی نماینده ای از
نمایندگان حسبه حضور داشت
در عصر صفویه در بسیاری از شهرهای بزرگ ایران یک محتسب وجود داشت و همه آنها زیر نظر محتسب
الممالک بودند و این نهاد سازمان و تشکیلات خاصی یافته بود.")همان : 111 ("کار امر به معروف و نهی از منکر در
حیطه اختیارات شیخ الاسلام قرار گرفت. محتسب در دوره صفویه دفتری داشت که در آن اسم تک تک نانوایان و
صاحبان سایر مشاغل و نشانی محل کار آنها به ثبت می رسید. حتی بعضی از صاحبان مشاغل موظف بودند که دکه
خود را در کنار دکه محتسب بنا کنند تا او از نزدیک بر کار آنها نظارت داشته باشد و آنها بدون اجازه محتسب حق
کسب نداشتند. همچنین محتسب مهری داشت که در صورت مصلحت به علامت تأیید بر روی کالای فروشندگان یا
نامه هایی که صادر می کرد؛ مهر می زد. و می گفت مهر به نامه زدن بهتر از بد گمان شدن است. ")همان: 120 - 121 )
"وزن کردن کالا ها و رعایت قیمت کالاها از جمله مواردی است که محتسب انجام می داد. عریف به عنوان
کارشناس محتسب فعالیت می کرد. و نیز نماینده یا وکیل هر صنف با محتسب مرتبط بود که دار الوکاله را بوجود آورد.
")همان: 122 ( "وظیفه قضاوت هم بین سه نفر تقسیم می شد: قاضی، قاضی مظالم و محتسب. قاضی عهده دار حل
اختلافاتی بود که با دین ارتباط داشت؛ محتسب در مسائلی دخالت می کرد که به امنیت و نظم عمومی مربوط می شد و
13
حل و فصل آن محتاج سرعت بود و حل قضایایی که قاضی و محتسب از آن عاجز می ماندند بر عهده قاضی مظالم
بود. مانند رسیدگی به اختلاف میان مردم و مسئولان." )همان: 124 ("در بعضی از منابع تاریخی آمده است که حسبه
برای حفظ موقعیت خود از دولت مردان اطاعت محض می کرد و دخالت های مغرضانه و نامشروع در امور جزئی مردم
روا می داشت و علاوه بر دخالت های خشن و نامناسب در امور اقلیت های مذهبی به کشتن کسانی می پرداخت که
عقیده آنها را قبول نداشت و یا به اعتقاد ایشان مشکوک بود ")همان: 180 (" این که حتی در ایران عصر حاضر هم از
خطر سیاسی شدن نیروی انتظامی گفت و گو می شود نشان دهنده این مطلب است که خطر سیاسی شدن امر به معروف
خطری نیست که محدود به یک زمان یا یک مکان یا محدوده ای خاص باشد و در هر زمان و مکانی می تواند اتفاق
بیفتد.")همان: 181 ( شاید به همین دلیل است که بر خلاف فقهای اهل تسنن فقهای شیعه از عنوان حسبه استفاده نکرده
و همان عنوان امر به معروف و نهی از منکر را به کار برده اند.
امر به معروف و نهی از منکر در مباحث فقهی
و آنو ارزیابی آن :
سنت فقهى ما بر این قرار است که مباحث امر به معروف در کتاب الجهاد و به عنوان بخشى از آن نقل مىشود.از
نظر فقهای شیعه نظیر شهید دوم در روضه البهیمه ج 2 ص 234 ، شیخ طوسی در الاقتصاد ص 147 ، شهید اول در
الدروس الشرعیه ج 2 ص 118 ، کاشف الغطا در کشف الغطا ص 419 و شیخ انصاری در المکاسب ص 18 و
المکاسب المحرمه ج 1 ص 204 امر به معروف و نهی از منکر واجب عقلی است. برخی گفته اند طبق اجماع واجب
نقلی است
از نظر برخی فقها این دو فریضه واجب کفایی اند و با انجام و اقدام برخی از دیگران ساقط می شود؛ چرا که
غرض شارع وقوع معروف یا ارتفاع منکر است که با انجام عده ای محقق می شود. و طبق نظر دسته ای دیگر از فقها
وجوب آن عینی است؛ چرا که اصل در وجوب وجوب عینی است.)جواهر الکلام فی شرح شرائع الإسلام، ج 21 ، ص:
359 )
غالبا فقها براى این فریضه چهار شرط را برمىشمارند :. 1 شناختن معروف و منکر؛ 2 احتمال تأثیر؛ 3 اصرار بر ادامه
منکر و ترک معروف؛ 4 موجب مفسده نبودن اجراى آن؛ برخی شرط پنجمی اضافه کرده اند و آن پایبندى آمر و ناهى به
گفتههاى خویش است.
14
لازمه این شرایط آن است که با رویکرد کنشگرایی و فردگرایانه و نه فقه اجتماعی و رویکرد ساختارگرایانه موضوع
مورد توجه قرار گیرد. به عبارت دیگر خطاب به آحاد افراد جامعه است که در مواجهه با دیگران تشخیص دهند که
تکلیف آنها نسبت به موضوع چیست؟ آیا مخاطب آنها تأثیر پذیر هست یا خیر؟ و آیا خطری آنها را تهدید می کند یا
خیر؟ این شرایط به شرطی تحقق می یابد که فرد مخاطب خود را بشناسد و این وضعیت در جوامع شهری امروزی به
عنوان تعهد نسبت به شهروندان ناشناخته قابل تحقق نیست و تکلیف ساقط می شود.
لازمه عقلی بودن این دو فریضه آن است که مکلف از آگاهی کامل نسبت به موضوع برخوردار باشد و به تمام
جوانب موضوع احاطه داشته باشد و این به معنای آن است که تا مکلف تکلیف را نشناسد تکلیفی بر او نیست. بر این
اساس در بین فقها در خصوص اینکه علم داشتن شرط وجوب است یا شرط واجب اختلافی است.در صورتی که شرط
وجوب باشد مثل شرط استطاعت است برای وجوب حج. پس جاهل معذور است و در صورتی که شرط واجب باشد
مثل تحصیل طهارت است برای نماز. پس شخص تا هنگامی که ناآگاه است، جایز نیست اقدام به امر و نهی کند، لیکن
این فریضه بر وی واجب است، همان طور که نماز بر هر مکلفی واجب است، حتی بر کافر و شخص فاقد طهارت، اما
انجام آن از طرف او صحیح نیست )زین الدین بن علی العاملی، 1414 ه، 3 : 101 - 1 - 02 )
در خصوص شرط احتمال تأثیر نیز رویکرد فردی بر فقه حاکم بوده و عمدتا احتمال تأثیر را به معنای تأثیر بر
شخص و مصداق مورد امر و نهی دانسته اند؛ در حالی که با رویکرد فقه اجتماعی احتمال تأثیر می تواند به معنای تأثیر
در سطح جامعه مطرح باشد که نفس زنده بودن این فریضه و تأثیر مجموعی اقدام به این فریضه می تواند مؤثر واقع
شود.بنابر این با رویکرد اجتماعی به این تکلیف نمی توان امر به معروف را بی تأثیر دانست و دست کم اینکه با اجرای
این تکلیف پویایی جامعه دینی و زنده بودن احکام الهی به منصه ظهور می رسد. به نظر می رسد با رویکرد اجتماعی
این موضوع را می توان با دو رویکرد بررسی نمود
الف( رویکرد طریقی؛ به این معنا که اثر بخشی ایفای این تکلیف مورد توجه قرار گیرد.
ب( رویکرد موضوعی؛ به این معنا که احیاء این فریضه به خودی خود مورد توجه قرار گیرد و نشان داده شود که
مردمی هستند که نسبت به حاکمیت ارزشهای اسلامی حساسند و جامعه بی تفاوت نیست. در این رویکرد اثر بخشی در
موضوعات فردی و اجتماعی متفاوت است. در موضوعات فردی اثر بخشی با تأثیر روی مورد خاص سنجیده می شود
و حال آنکه در اثر بخشی در موضوعات اجتماعی اثر بخشی لزوما به معنای اثر مترتب بر مورد نهی و امر سنجیده نمی
شود. چرا که در اینگونه موارد ممکن است چه بسا اثری بر یک مورد مترتب نباشد ولی تکرار آن از سوی افراد مختلف
15
فضا را بر منکر و ایفای معروف بگشاید. وانگهی گاهی خود فضا سازی و نشان دادن حساسیت موضوعیت دارد گرچه
به ظاهر اثری مستقیم بر این اقدام مشاهده نشود. گاهی نهی از چیزی ممکن است موجب شود از وخیم تر شدن اوضاع
پیشگیری کند و متخلفان فردی یا سازمانی را از توسعه اقدامات ناشایست محتاط کرده و باز دارد.
بر این اساس برای انجام این فریضه دو عرصه را باید از هم تفکیک کرد:
الف( عرصه تعاملات و ارتباطات فردی، خانوادگی، صنفی : آنچه از شرایط امر به معروف و نهی از منکر که عموما
در کتب فقهی مورد توجه قرار گرفته به این عرصه ناظر است. از جمله : آگاهی آمر به معروف و ناهی از منکر؛ احتمال
ترتیب اثر؛ منتفی بودن احتمال خطر و..
ب( نظام اجتماعی و توجه به کلیت مصالح جامعه در این عرصه معیار " اهمیت "موضوع است در این صورت
ممکن است جانها به خطر بیفتد ولی چون قضیه مهم است منعی ندارد چون قیام امام حسین ) ع( برای اقامه امر به
معروف و نهی از منکر در سطح جامعه
در عرصه توجه به مصالح کلان جامعه و کلیت جامعه نیز شرایط مختلفی متصور است از قبیل توجه به نوع
حاکمیت. بدیهی است در زمان حاکمیت مشروع اسلامی چون حاکمیت ولایت فقیه شرایط متفاوتی برای اجرای این
تکلیف وجود دارد و باید ملاحظات ویژه تقویت و همسویی با نظام مورد اهتمام قرار گیرد اما در زمان حاکمیت استبداد
و حاکم نامشروع شرایطی چون تقیه در وقت مقتضی و حفظ جان و مصلحت در جای خود قابل بررسی است و همه
اینها به مقتضای شرایط متفاوت بوده و از منطق نظام سیستمی اسلام در اولویت بندی به امور تبعیت می کند. لذا نمی
توان نسخه ای واحد پیچید و مسائل را با ساده انگاری دسته بندی کرد.
در برخی روایات بر وجود قدرت در ایفای این فریضه تأکید کرده است. "مرحوم شیخ انصاری نیز معتقدند اگر امر
به معروف و نهی از منکر نیاز به قدرت و ولایت و حکومت داشت واجب است که به سراغ تشکیل قدرت رویم و
حکومت تشکیل دهیم." ) قرائتی : 27 ( شیخ طوسی در تهذیب معتقدند که امر به معروف و نهی از منکر بر همه واجب
نیست بلکه بر قوی مطاع عالم به معروف و منکر واجب است. چرا که قرآن فرمود ولتکن منکم امه یدعون..)آل
عمران: 104 (یعنی تکلیف مختص عده ای خاص است.
از شرایط ایفای این فریضه، طبق نظر فقها، نبود احتمال خطر برای آمر به معروف و ناهی از منکر است. اگر چه اشتراط
امن از ضرر با دلائل محکمی چون قاعده لاضرر و احادیث صریح قابل تأیید است در مقابل این ادله احادیث دیگری نیز
داریم که فرار از امر به معروف را به بهانه وجود ضرر و عذر تراشی هایی از این دست سرزنش کرده و کسانی را که
16
برای این وظیفه خود را به خطر انداخته مورد تشویق و ستایش قرار داده اند.)حر عاملی، ج 11 ص 401 باب 2 از ابواب
الامر النهی حدیث 6 )
بعلاوه این رویکرد فردگرایانه توجیهی برای ورود در جایی که خطر جدی آدمی را تهدید کند، باقی نمی گذارد و
حال آنکه در مسائل مهم و مبارزه با جائران بی تردی خطر جانی و مالی محرز است. این نقیصه فقهی در اندیشه فقهی
امام خمینی جبران شده و ایشان معتقدند که موضوع اگر از امور مهم جامعه اسلامی همچون حفظ نوامیس مردم و محو
اسلام و امحاء بعضی شعائر دینی بود؛ در این صورت معیار ملاحظه اهمیت موضوع است، نه خطر داشتن و بیم جانی و
امثال آن.) امام خمینی، تحریر الوسیله، ج 2 ، بحث امر به معروف و نهی از منکر( شهید صدر به دو ساحت خرد و کلان
اجرای امر به معروف و نهی از منکر اشاره می فر ماید : " گاهی مراد از امر و نهی تذکرات و موعظه فرد به فرد و درباره
کارهای شخصی است نظیر اینکه کسی که غیبت می کند و شما او را از این کار نهی می کنید در این امر و نهی شرط
احتمال اثر و نبود خطر جانی قابل قبول است و گاهی مراد امر به معروف و نهی از منکر جلو گیری قاطع از بدعت ها،
انحرافات فکری و عملی و سیاسی جامعه، مفسدین فی الارض و احقاق حق و حذف باطل از جامعه و تغییر نظام رژیم
فاسد است. در این موارد شرط نبود خطر مطرح نیست و اگر جانها و مالها فدا شود تا قانون خدا عمل شود ارزش
دارد.") قرائتی : 45 )
اصرار مرتکب منکر بر کار خلاف نیز حاکی از این است که تکلیف در مواردی است که مکلف مخاطب خود را
می شناسد و او را زیر نظر دارد و بر این اساس در مورد افراد ناشناس نمی تواند در این خصوص قضاوتی داشته باشد.
است.
بی نظمی و اختلال نظام از آسیب های مترتب بر روش انفرادی در اجرای این فریضه است. " این جاست که می
توان دریافت که چرا برخی از علمای شیعه وجوب امر به معروف را و بعضی دیگر مرحله عملی و یدی آن را به اذن
حاکم شرع مشوط دانسته اند.") رضایی راد، 1384 ، ص 73 )
بر خلاف رویکرد غالب فقهی در روایات با رویکرد ساختارگرایی نیز به موضوع امر به معروف و نهی از منکر
توجه شده است.به این معنا که بستر ها و زمینه ها و ارکان جامعه باید طوری طراحی شود که زاینده نیکی ها و باز
دارند زشتی ها باشد. بر این اساس:
 " منکر مثل آتشی توصیف گردیده است که اگر با نهی خاموش نشود همه چیز را می سوزاند )بحار
الانوار ج 14 : 308 )
17
 با امر به معروف و نهی از منکر، جامعه از حاکمیت اشرار مصونیت می یابد. ") بحار، 97 : 72 )
 خداوند فرزندان را به کردار پدران مورد عتاب و انتقاد قرار می دهد.) آل عمران : 183 )
 با اینکه شتر صالح را یک نفر کشت این عمل به قوم نسبت داده می شود.)شمس: 14 )
 گناه در جامعه مثل سوراخ کردن کشتی در دریا توصیف می گردد که خسارت آن تنها فرد مجرم را در بر
نمی گیرد.
 پس با اقامه امر به معروف و نهی از منکر جامعه در امنیت قرار می گیرد و جاده ها امن و در آمدها حلال
و حقوق مردم اداء می شود. )کلینی، الفروع من الکافی، ج 5 ، باب الامر بالمعروف و النهی عن المنکر،
روایت 1 ، ص 55. )
مروری بر قانون مزبور
قانون حمایت از آمران به معروف و ناهیان از منکر، مشتمل بر 24 ماده و نوزده تبصره است.در این قانون معروف
و منکر عبارت دانسته شده از هرگونه فعل، قول و یا ترک فعل و قولی که به عنوان احکام اولی و یا ثانوی در شرع
مقدس و یا قوانین مورد امر قرار گرفته و یا منع شده است. امر به معروف و نهی از منکر در این قانون ناظر به رفتاری
است که علنی بوده و بدون تجسس مشخص باشد. و مراتب آن طبق رویه متداول در فقه عبارت است از قلبی، زبانی،
نوشتاری و عملی که مراتب زبانی و نوشتاری آن وظیفه آحاد مردم و دولت است و مرتبه عملی آن در موارد و حدودی
که قوانین مقرر کرده تنها وظیفه دولت است. بر اساس این قانون در اجرای امر به معروف و نهی از منکر نمی توان
متعرض حیثیت، جان، مال، مسکن، شغل و حریم خصوصی و حقوق اشخاص گردید، مگر در مواردی که قانون تجویز
کند و نمی تواند به عنوان امر به معروف و نهی از منکر به اعمال مجرمانه از قبیل توهین، افترا، ضرب، جرح و قتل
مبادرت ورزید. مرتکب طبق قانون مجازات اسلامی، مجازات می شود.
در ماده 8 این قانون، حق دعوت به خیر، نصیحت، ارشاد در مورد عملکرد دولت به مردم داده شده و طبق ماده 9
اشخاص حقیقی و حقوقی حق ندارند در برابر اجرای امر به معروف و نهی از منکر مانع ایجاد کنند. ایجاد مانع
مستوجب محکومیت به حبس تعزیری یا جزای نقدی درجه هفت می گردد.
18
در ماده 10 با نام بردن از برخی دستگاههای متولی فرهنگ سازی نظیر آموزش و پرورش، وزارت علوم، سازمان
صدا و سیما و وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی از آنها خواسته است تا در جهت بالا بردن سطح آگاهی مردم از طریق
آموزش و اطلاع رسانی اقدام کنند.
در ماده 11 نیز، قوه قضائیه را مکلف به رسیدگی به جرائم موضوع این قانون با تأسیس شعب ویژه کرده است. و
در تبصره آمده است که آمران به معروف و ناهیان از منکر مشمول حمایت های قضایی موضوع ماده 4 قانون حمایت
قضایی از بسیج می گردند.
در ماده 12 برخی نهادها از قبیل وزارت خارجه موظف شده اند که اتباع خارجی را قبل و حین ورود به کشور
نسبت به قوانین و مقررات و رعایت شؤون اسلامی آگاه کنند.
در ماده 13 مقرر شده که در مواردی که جانی شناسایی نشده و یا تمکن مالی نداشته باشد دیه از محل تبصره ماده
9 این قانون وجوه در اختیار ستاد پرداخت گردد. – –
در ماده 14 آمده است که سازمانهای مردم نهاد مطابق اساسنامه آنها در زمینه امر به معروف و نهی از منکر می
توانند مطابق ماده 66 قانون آیین دادرسی کیفری و تبصره های آن اقدام کنند.
در ماده 15 نیز آسیب دیدگان جسمی و جانی بابت امر به معروف و نهی از منکر مشمول قانون جامع خدمات
رسانی به ایثارگران دانسته شده اند.
برای اجرای این قانون در ماده 16 ستاد امر به معروف و نهی از منکر پیش بینی شده است که 12 وظیفه نظیر
سیاست گذاری، آسیب شناسی، تعیین الگوهای رفتاری، زمینه سازی مشارکت مردمی، رصد اقدامات، تدوین راهبردهای
آموزشی، آموزش و پژوهش و ترویج فرهنگ امر به معروف و نهی از منکر، شناسایی ظرفیت ها، حمایت از اقدامات
قانونی و ارائه گزارش سالانه به مقام معظم رهبری و قوای سه گانه را بر عهده دارد.
بر اساس این قانون وزارت کشور موظف شده نظر مشورتی ستاد را در ارائه مجوز فعالیت به سازمانهای مردم نهاد
که بخواهند در این زمینه فعالیت کنند، اخذ نماید. و مراجع ذیربط، هرگاه بدون عذر از صدور مجوز استنکاف کنند
مستوجب مجازات موضوع ماده 570 قانون مجازات اسلامی شناخته شده اند. در تبصره نیز آمده که وظایف ستاد نافی
وظایف وزرا و مسئولان نیست
در ماده 19 اعضای ستاد در سه رده کشوری، استانی و شهرستانی تعیین شده اند. بر اساس آن یکی از ائمه جمعه
موقت تهران ریاست ستاد را برعهده خواهد داشت و برخی وزارت خانه ها و رئیس صدا وسیما، سازمان تبلیغات،
19
فرماندهی نیروی انتظامی، رئیس بسیج، دبیر ستاد ائمه جمعه عضو این ستاد خواهند بود. و متناظر آن ستادهای استانی و
شهرستانی تشکیل می گردد.
در مواد پایانی نیز بر ارائه گزارش به مراجع ذیربط تأکید شده است.
پس از ابلاغ قانون از سوی مجلس، اشکالات و ایراداتی بر این قانون گرفته شد و در نهایت مقرر گردیده قانون
اجرا شود و اصلاح و تدوین قانون جامع امر به معروف و نهی از منکر نیز پیگیری شود.
نقد و ارزیابی قانون
" حمایت منکرحمایت از آمران به معروف و ناهیان از منکر "
اصولا در مدل نظام ارزش مدار ایران برای راهبری و نظارت، ابعاد حقوقی و قانونی با ابعاد اخلاقی آمیخته شده
است. استانداران به عنوان نهاد قانونی و دارای حوزه مسئولیتی مشخص در کنار ائمه جمعه با ساختار نظارتی و اخلاقی،
حضور نمایندگان رهبری در دستگاههای نظامی و غیر نظامی، حضور مربیان پرورشی در کنار آموزگاران، کارکرد سیاسی
هیآت مذهبی به صورت غیر رسمی در کنار تحزب گرایی نمونه هایی از این آمیختگی است. بعلاوه استفاده از نیروی
مردمی تحت عنوان تظاهرات و راه پیمایی در موضوعات مختلف از جمله مسائل سیاسی همواره مورد توجه دولت
مردان بوده و به عنوان شاخصی از مردم سالاری دینی و اقتدار ملی تلقی گردیده است. از این نظر ساختار نظام اجتماعی
و سیاسی ایران قابل مقایسه با دیگر جوامع نیست. جامعه ای که هم از ظرفیت و نیروی عظیم مردمی بهره می برد و هم
خود را در قالب نظامی قانونی و مبتنی بر ضوابط مستند و مکتوب مدنی و کیفری بازشناخته است. بنابراین در ساختار
حکومتی و سیاسی و نظام اجتماعی وجود نهادهای رسمی و غیر رسمی نظارتی به رسمیت شناخته شده است. الگوهای
مدینه فاضله ارائه شده از سوی اندیشمندان اسلامی نیز با تأکید بر آگاهی های مردمی و تعاون بین آنها و شناخت
سعادت حقیقی و ضرورت راهبری به سوی سعادت جامعه مقتضی حضور مردمی و وجود عناصر قوی احساس
مسئولیت اجتماعی آحاد افراد جامعه است. بنابر این در این مدل سازی گریزی از ایجاد فضای تحرکات مردمی نیست.
به رغم آنکه از روز نخست استقرار جمهوری اسلامی وجود تشکیلاتی برای نظارتهای عمومی و نظارت بر مردم
مورد بحث بوده است با این وجود از چند جهت تأسیس تشکیلات رسمی با احتیاط روبرو بوده است. یکی آنکه امر به
معروف و نهی از منکر سه وجهی است و بیانگر نظارت مردم بر دولت، مردم بر مردم و دولت بر مردم است. این ماهیت
قابل اجرا در قالب وزارتخانه ای که عمدتا یک بعد را پوشش می دهد؛ نیست و دیگر آنکه جمهوری اسلامی تجربه
دولت های اسلامی گذشته را پیش رو داشت و اجرای این فریضه با تأسیس امور حسبه و امثال آن که صرفا دارای
20
ماهیت دولتی بوده است؛ موفق نبوده است. از این نظر به طرح تشکیلاتی تحت عنوان ستاد و آنهم با زعامت ائمه جمعه
بسنده کرده است.و در این قانون نیز این مؤلفه حفظ شده است. با این وجود، این ستادها نتوانسته به نیازهای عرصه
نظارت عمومی پاسخ دهد و محصول آن تلاش برای تصویب قانون در این خصوص بوده است و آخرین تلاش هم با
ناخرسندی رئیس جمهوری مواجهه شده است.
این قانون، نیز، به رغم وجود عناصر مقوم کنشگرایی و ساختارگرایی، فاقد رویکرد مشخصی درباره نوع جامعه و
سازمان و مخاطب است. رویکرد فقه فردی بر این قانون نیز حاکم است و به بیان روابط بین اشخاص پرداخته و از
ترسیم زیر ساختها و ساخت های مناسب برای تسهیل فرآیند اجرای این فریضه بی بهره و یا کم بهره است.
اعتماد اجتماعی و فرهنگ سازی از امور زیر ساختی تحقق این دو فریضه است. اعتماد متقابل و تمایل به دخالت
است. اعتماد اجتماعی، سرمایه ای اجتماعی و کالایی همگانی است کیمیایی » منبع اخلاق اجتماعی « برای خیر عموم
دارای قداست است که دارای شاکلهای نمادین است و به وسیله نهادها و گروهها تولید و بر آگاهی و احساسات مردم
استوار است و مبادله و بازتولید میشود. دین از منابع اصلی سرمایه اجتماعی است؛ همانطور که قومیت و نژاد و زبان و
تاریخ یک ملت چنیناند. اتفاقات ناگوار با تدوین قانون حمایتی و بدون توجه به اعتماد اجتماعی مرتفع نمی شود.
اصولا در فضایی که تذکر در فرهنگ عمومی فضولی و دخالت در حریم خصوصی محسوب می شود، و شاخص های
موفقیت در اجرای کنترل های غیر رسمی کاهش یافته است، قانون حمایتی برطرف کننده مشکل اساسی در مسیر تحقق
موفقیت آمیز این فریضه نیست. و آسیب شناسی این وقایع آنهم پس از تجربه ای طولانی مستلزم شناخت جامعه
شناختی، روان شناختی و دانش سازمانی است. دور شدن از هویت و فرهنگ دینی، امروزه جوامع را به فردگرایی و بی
تفاوتی نسبت به سرنوشت مشترک و ضد ارزش تلقی کردن فرائضی چون امر به معروف و نهی از منکر سوق داده است
و متأسفانه برخی از این عناصر فرهنگی در جامعه اسلامی ما هم رسوخ نموده است؛ بطوری که فرائض جمع گرای
اسلامی بویژه در عرصه نصیحت و امر به خوبی ها و نهی از بدی ها کم رنگ شده و گویا این امور فضولی در کار
دیگران تلقی می گردد. این موضوع آنقدر در ذهنیت افراد نفوذ کرده که امروزه این عبارت را بارها از رسانه ها می
شنویم که نباید به نسل جدید امر و نهی کرد، آنها این گونه رفتار را بر نمی تابند. با وجود این، رویکرد موضوعی به این
دو فریضه به معنای نشان دادن اینکه جامعه نسبت به برخی امور حساسیت دارد؛ خود ارزشی است که از آثار آن نباید
عفلت کرد.
21
از اموری که می بایست در این قانون مورد توجه قرار گیرد تفکیک اموری است که در زمره حق الله به شمار می
رود و رعایت آنها مصالح عمومی را در بردارد و دولت باید به عنوان اجبار با متخلفان برخورد کند و در این عرصه
قانون گذاری شده و نباید نیازی به ورود مردم باشد. از این قبیل است همه مواردی که حاکمیت برای آن قانون مشخص
دارد. تعیین تکلیف سازمانهای مردم نهاد و تشکلها و احزاب و تمایز آن با اموری که از عموم مردم انتظار ورود و
نظارت می رود در قانون لازم و ضروری است. به عنوان مثال اگر رعایت حجاب حق الله تلقی می شود، این بدین معنا
است که دولت نباید این موضوع را به امر به معروف و نهی از منکر واگذارد؛ بلکه نخست می بایست برای آن قانون
نوشته و امر به معروف و نهی از منکر را به عنوان مکمل تشویق کند.
از اموری که نظم و انضباط اجتماعی را به خطر می اندازد؛ ایجاد احساس مسئولیت در مردم و در عین حال تعیین
مصادیق و نحوه مداخله را به مردم سپردن است. امر به معروف و نهی از منکر موضوعی عقلی است و بار شدن تکلیف
متناسب با فهم و برداشت مکلف صورت می گیرد. در صورتی که با مصالح عمومی و بر مبنای فقه اجتماعی تحدید
نشود؛ برداشتهای متفاوت از سوی مکلفان زمینه ساز انشقاق و هرج و مرج خواهد بود. این قانون به این خطر پاسخی
نمی دهد.
نتیجه گیری:
پس از گذشت نزدیک به چهار دهه از انقلاب و ایجاد ستاد امر به معروف و نهی از منکر و پس از اتفاقات ناگوار
برای آمرین به معروف و ناهیان از منکر، قانون حمایت از آمران به معروف و ناهیان از منکر به تصویب رسید و این
قانون نگرانی هایی را از نظر اختلال در امور و تداخل مسئولیت ها بر انگیخته است. بر این اساس می توان این موضوع
را از اساسی ترین مسائل امروز جامعه به حساب آورد.
امر به معروف و نهی از منکر شاخص جامعه دینی است و نمی توان از کنار آن به راحتی گذشت. نظام حسبه
تجربه ای است که برای اجرای امر به معروف و نهی از منکر در دولت های اسلامی در طول تاریخ به اجرا گذاشته شده
و کارنامه موفقی نداشته و در ادبیات و آثار تاریخی نیز به شدت سرزنش محتسبان مشاهده می شود. بر این اساس
جمهوری اسلامی ایران تلاش کرده از تاریخ عبرت گرفته و برای قانونی کردن این فریضه به ایجاد ستاد آنهم زیر نظر
ائمه جمعه که دارای حیثیت مردمی و نظارت دینی هستند بسنده کند.
22
امر به معروف و نهی از منکر موضوعی عقلانی است نه تعبدی؛ بنابر این اثر بخشی آن و شناخت جامعه و مخاطب
و آشنایی با اهداف شرع ضروری است. و برای اجرای این دو فریضه سه عرصه ارتباط مردم با هم ، مردم و دولت و
دولت با مردم مطرح است.
رویکرد فقهی وظایف فردی را تبیین نموده است اما وظایف نهادی و ساختاری چندان مورد توجه قرار نگرفته
است. در حالی که مسئله مهم در خصوص این قانون و قوانین مشابه آن است که ساختار جامعه و نهادها و گروههای
هدف از نظر ساختار اخلاقی ، قانونی و الزامی آن تشریح و ملاحظه گردد و ساحت فرهنگ عمومی و خرده فرهنگ
های تخصصی باز شناخته شود. این قانون نتوانسته است از ظرفیت نهادها و موقعیت های الزامی بهره جوید و بعلاوه
تعریف شفافی از ساحت های حقوقی و اخلاقی که در فقه تحت عنوان حق الله و حق الناس بیان شده است ارائه نکرده
است.
با وجود این مشکلات و تجارب، نباید از پیامدهای بی توجهی به این فریضه نیز غافل بود. این پیامدها می تواند
ابعاد فرهنگی داشته باشد نظیر افزایش عقاید التقاطی و خرافات در حوزه اعتقادی و رفتاردینی، ذهنیت غیر شفاف نسبت
به معروف و منکر، رنگ باختن ارزشها و کمی احساس مسئولیت اجتماعی. و این پیامدها می تواند جنبه اجتماعی داشته
باشد نظیر هرح و مرج و تسلط اشرا، تبعیض و فساد اقتصادی، اجتماعی، ایجاد حاشیه امن برای متخلفان.
بروز آسیبها در حوزه امر به معروف و نهی از منکر ناشی از عوامل مختلفی است. برخی از این آسیب ها متوجه
عدم درک صحیح از تفاوت حوزه اختیارات حکومتی و قانونی و میزان نفوذ و ظرفیت اعمال قانون در سطح جامعه به
طور کلی و در سازمانها و نهادها به طور خاص است. اقتضاءات جامعه مدنی به معنای جامعه ای که قانون تعیین کننده
میزان بهنجاری و نابهنجاری رفتارها است از یک سو و ضرورت بالا بودن آستانه تحریک و مسئولیت پذیری آحاد افراد
جامعه نسبت به سرنوشت خویش و دیگران و ضرورت خیرخواهی و نصیحت و امر و نهی نسبت به کارگزاران نظام از
سوی دیگر، مستلزم آگاهی عمومی و بینش صحیح مسئولان و تدوین قوانین متناسب با این شاکله اجتماعی است.
بوجود آمدن اختلافات در قانون نویسی و اجرای قانون، نظیر آنچه در اجرای مبارزه با مفاسد اجتماعی طی دو سه موج
بوجود آمده، حاکی از ضعف شناخت درست و هماهنگ، فقدان مدیریت منسجم و نظارت بر اجرای قانون، و فاصله
وجدان جمعی با محتوای قوانین است.
بنابر این با التزام به این که نظام ارزشی ایران آمیخته ای از قانون و اخلاق بوده؛ مع الوصف نباید از آسیبهای
فردگرایی تکلیفی نظیر کم توجهی به تفاوت های محیطی و مخاطب، تک روی و تقسیم سلیقه ای افراد به سالم و
23
ناسالم غفلت کرد. بنابر این مناسب است که در قانون، زیرساختها و ساختهای مقوم اعتماد اجتماعی و فرهنگ نظارت
عمومی ترسیم گردد. و آنگاه بر اساس مخاطب شناسی دقیق و ترسیم چگونگی پرهیز از اقدامات مخل نظم اجتماعی،
استعداد مؤمنان برای ایفای مسئولیت اجتماعی بر مدار خلیفه الهی بودن را هدایت و سامان داد. باید به تشکیل نهادهای
مردم نهاد دارای شناسنامه و قابل پیگرد قانونی اهتمام شود و از موازی کاری پرهیز گردد. فرهنگ سازی و آگاهی بخشی
نسبت به معروف ها و منکرات در اولویت قرار گیرد. و این موضوع نیز مورد توجه قرار گیرد که گاهی خود این فریضه
موضوعیت دارد؛ بدین معنا که باید حساسیت مردمی درباره تحقق معروف ها و پرهیز از منکرات باید به نمایش گذاشته
شود.
پیشنهادها:
بدیهی است موفقیت در تحقق این قانون نیازمند تمهیداتی است. برخی از تمهیدات ساختاری عبارتند از:
ورود مردمی به عرصه امر به معروف و نهی از منکر مستلزم فرهنگ خاص خویش است. فرهنگی که به فردگرایی
گرایش دارد و اظهار نظر درباره خوبی و بدی رفتارش را دخالت و فضولی تلقی می کند، با قانون خوب هم، با موفقیت
مورد انتظار، همراه نخواهد بود.
در این وضعیت ضرورتا می بایست حریم حاکمیتی از حریم خصوصی و عمومی تفکیک و میزان ورود افراد به
عرصه های مختلف از سوی حاکم اسلامی مشخص و بر اساس قانون مدیریت گردد.
نگاهبانی از کلیت حکومت اسلامی و نظارت عمومی بر رفتار حاکمان در عین تولید انضباط رفتاری و تقسیم کار
از مسائل مهمی است که حاکمیت می بایست الگویی برای آن طراحی نماید تا از به حاشیه رانده شدن مردم و بی
تفاوتی آنها پرهیزد شود؛ بطوری که مردم خود را ملزم به نصیحت حاکمان بدانند و از سوی دیگر مرز و حد و عرصه
های آن شفاف گردد.
برای سامان دادن به تحقق این دو فریضه باید بسترهای محیطی را مهیا کرد. به عنوان مثال باید توجه داشت که
رواج اقتصاد ربوی در جامعه، جامعه را مبتلا به بی بصیرتی می کند و توان امام شناسی از او سلب می گردد. چنانکه
مردم کوفه در زمان امام حسین )ع(چنین شدند. و نیز طبق آموزه های اسلام فقر عمومی جامعه موجب کاهش توان
دینمداری جامعه می گردد چنانکه فقر چنین جامعه ای را در معرض خطر کفر قرار می دهد. " کاد الفقر ان یکون کفرا
(" الکافی ج 2 ص 307 )
24
نظام اولویت بندی طراحی و اجرا شود. به عنوان مثال در رویکرد ساختاری حفظ نظام اجتماعی از اهمیت فوق
العاده برخوردار است. لذا حضرت هارون در فضیه سامری برای پیشگیری از تفرقه سکوت کرد.)طه: 94 )
به اقتضاءات متفاوت امر به معروف و نهی از منکر در سطح ساختاری و در سطح فردی توجه شود. در سطح
ساختاری ایجاد نظم و انضباط و اصلاح زمینه ها ی فرهنگی چون اعتماد اجتماعی و تولید مشارکت اجتماعی و
تشکلهای مردمی و سالم سازی محیطی و تولید مقررات کیفر قانونی و عملی و کنترل رسمی و رهبری رسمی و پی
ریزی قانون مناسب با ترویج اخلاق اجتماعی اسلامی از طریق مجاری آموزشی تربیتی حائز اهمیت است، از عقلانیت –
ابزاری پرهیز می شود، مقبولیت و مشروعیت قوانین و ساختارها مورد عنایت قرار می گیرد. سنت های اجتماعی تبیین
می شود. از فتنه هایی که فقط آتشش دامن آتش افروز را نمی گیرد، بر حذر داشته می شود . و در سطح خرد و فردی
تولید فرهنگ ارشاد و موعظه و نصح، پرهیز از بدبینی و برچسب زنی، تقویت مدارای رفتاری همراه با ارشاد و راهنمایی
و احساس تعهد نسبت به برادر دینی، ولایت مؤمنانه و مخاطب شناسی، ترتیب اثر، نبود خطر جانی و اقدام لسانی و
اهتمام به بکارگیری نیروی کنترل های غیر رسمی از قبیل فشارهای اجتماعی و ارائه گروههای مرجع مناسب به تناسب
شرایط مخاطب و رهبری غیر رسمی و پی ریزی اخلاق اجتماعی مناسب مورد توجه است.
امر به معروف و نهی از منکر بر منطق و درک شرایط استوار است و صرفا کاری تعبدی نیست. بنابراین اجتهاد پویا
در متن آن نهفته است و تحول و پویایی شاخصه جامعه دارای این ویژگی است. پویایی و رویکرد ضرورت تکامل و
تعالی جامعه اقتضاء می کند که جامعه همواره پویا بوده و به اقتضای شرایط زمانی و مکانی راه تعالی پیموده شود.
در تحقق شایسته این فریضه باید اصول اخلاق اسلامی رعایت گردد. از این اصول است: مسئولیت پذیری و
پاسخگویی، تقدم پیشگیری و پرهیز از مچ گیری، پرهیز از تولید سؤ پیشینه و جلو گیری از انباشت تخلفات و پروند ه
سازی و در مقابل ابتنای بر مدارای رفتاری و باور به جائز الخطاء بودن انسانها، رعایت اصول روان شناختی اصلاح
گرانه و افزایش دهنده ظرفیت انسانی و پرهیز از برچسب زنی، آگاهی بخشی و معرفت افزایی، رعایت تفاوت های
انسانی و محیطی و تربیتی و پرهیز از یکسان نگری.
در این سیستم برخی امور دارای مصلحت جمعی و ضامن نظام و انتظام اجتماعی است که آنرا حق الله خوانند. این
امور رضایت شخصی افراد توجیه کننده خطا نیست چون مصالح جمع مطرح است. و برخی امور دارای مصلحت
شخصی است و حق افراد در آن مطرح است و برخورد با مصالح دیگران ندارد و این امور را حق الناس گویند. بدیهی
25
در این سیستم حفظ نظام اقتضاء می کند که حق الله مورد اهتمام ویژه قرار گیرد و این باور ایجاد شود که در این امور
گذشت و اغماضی صورت نمی گیرد . این امور تحت عنوان حدود الهی در شریعت دارای جایگاه خاص می باشد.
رفع موانع فرهنگی نیز از تمهیدات تحقق این قانون است. در این خصوص می توان امور زیر را مورد اهتمام قرار
داد:
ظاهر گرایی و کلیشه ای شدن با ایجاد انضباط قانونی، کاسته شدن از احساس مسئولیت مردمی با واگذاری امور به
بخش رسمی و دولتی، محدود شدن به برخی امور پیدای جامعه، احتمال تأثیر پذیری از فضاها و رویکرد های سیاسی و
سیاسی کاری، غلبه فردگرایی، ابهام در حوزه امور شخصی و اجتماعی، شریعت گریزی انسان مدرن، ضعف توجه به
منکرات سازمانی، توجه به تکثرگرایی فرهنگی و ارزشی، تعدد کارگزاران امور فرهنگی، توجه به تمایز یابی و تخصصی
شدن جوامع، تقویت رویکرد اجتماعی، توجه به شهرنشینی و اقتضاءات آن از جمله کاهش فشارهای اجتماعی، تلقی
خصوصی از دین و مناسک آن، بروز فضای هویتی سیال
منابع و مآخذ:
قرآن کریم
نهج البلاغه
اراکی، محسن، ) 1390 - 1391 (، تقریرات درس خارج فقه نظام سیاسی اسلام،
اسماعیلی، محسن، ) 1384 (مشارکت عمومی، حاکمیت ملی و نظارت همگانی در فقه سیاسی و حقوق سیاسی، تهران:
دفتر نشرفرهنگ اسلامی،
چلبی، مسعود. ) 1376 (، جامعهشناسی نظم. تهران: نشر نی،
الحر العاملی، محمد بن الحسین، ) 1401 ق( وسائل الشیعه، ج 11 و 16 ، تهران: منشورات المکتبه الاسلامیه،
حکیم، سید منذر حکیم، ) 1430 ، 1388 (، مجتمعنا فی فکر و تراث الشهید محمد باقر صدر، طهران، المجمع العالمی
للتقریب بین المذاهب الاسلامیه، مرکز الدراسات العلمیه،
خبرگزاری ایسنا http://isna.ir/fa/news/92060200696
خمینی، روح الله، ) 1415 ق(، المکاسب المحرمه، 2 جلدی، چ 1 ، ج 1 ، قم: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی،
26
خمینی، روح الله، ) 1378 (، صحیفه نور، ج 6 ، تهران: مؤسسه تنظیم و نشر اثار امام خمینی،
خمینی، روح الله، ))بی تا(( تحریر الوسیله، چاپ دوم، ج 2 ، مؤسسه مطبوعات دارالعلم،
خیری، حسن، ) بی تا(، حداقل وجدان جمعی به منظور برقراری نظم اجتماعی در اسلام، پایان نامه کارشناسی ارشد،
قم، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی،
رجایی، مهدی، )بی تا(آشنایی با مفاهیم حقوق عمومی، بررسی امر به معروف و نهی از منکر، ، دفتر مطالعات نظام
سازی اسلامی، چاپ نشده
رجبی، محمود ) 1378 (، تاریخ تفکر اجتماعی اسلام، تهران، سمت،
رضایی راد، عبدالحسین، ) 1384 (، امر به معروف در ترازوی تاریخ گامی نو در فقه سیاسی، قم: بوستان کتاب،
صادقی تهرانی، محمد، ) 1365 (، الفرقان فی تفسیر القرآن بالقرآن، قم: انتشارات فرهنگ اسلامی،
صبوری، منوچهر، ) 1374 ( جامعه شناسی سازمانها، تهران:نشر شب تاب،
طباطبایی، سید محمد حسین، ) 1417 ق (، المیزان فی تفسیر القرآن، ج 5 و 3 ، قم: دفتر انتشارات اسلامی جامعه مدرسین
حوزه علمیه قم،
عاملی، زین العابدین، بن علی)شهید ثانی(، ) 1410 ق (، الروضه البهیه فی شرح اللمعه الدمشقیه، 10 جلدی، ج 2 ، قم:
کتابفروشی داوری،
عمید زنجانی، عباسعلی، ) 1421 ق (، فقه سیاسی، چ 4 ، ج 1 ، تهران: انتشارات امیر کبیر،
فارابی، ابونصر محمد، ) 1991 (، آراء اصل المدینه الفاضله، چاپ ششم، بیروت، دارالمشرق، .
فاضل مقداد، مقداد بن عبدالله سیوری حلی، ) 1384 (، کنز العرفان فی الفقه القرآن، ترجمه عبدالرحیم بخشایشی، چ 1 ،
ج 1 ، قم: انتشارات نوید اسلام،
قرائتی، محسن، ) 1376 (، امر به معروف و نهی از منکر، قم: مرکز فرهنگی درسهایی از قرآن،
کلینی، محمد بی یعقوب، ) 1369 (، فروع من الکافی ج 5 - 2 - 12 - 11 ، قم :کتابفروشی علمیه اسلامیه،
کوک، مایکل، ) 1384 (، امر به معروف و نهی از منکر در اندیشه اسلامی، ترجمه احمد نمایی، چ 1 ، ج 2 و 1 ، مشهد: بنیاد
پژوهش های اسلامی،
27
لنگرودی، محمد جعفری، ) ١٣٦٨ (، ترمینولوژی حقوق، چ ٤ ، تهران، گنج دانش،
مجلسی، محمدباقر، ) 1404 ق (، بحار الانوار، ج 14 و 97 ، بیروت: مؤسسه الوفاء،
محمدی ری شهری، محمد، ) 1384 (، محمد، میزان الحکمة، تهران، نشر دارالحدیث،
مطهری، مرتضی، ) 1377 (، یاداشت های استاد، تهران: انتشارات صدرا،
نجفی، محمد حسن بن الباقر، ) 1373 (جواهر الکلام فی شرح شرایع الاسلام، ج 11 و 21 ، تهران: دار الکتب الاسلامیه،
Sociological Investigation of Act of "Supporting Those Who Commending to Good Deeds and Prohibiting from Wrong Deeds"
Hassan Kheiri3
Abstract
Recently, the Act of “supporting those who commending to good deeds and prohibiting from wrong deeds” has been adopted by the Islamic Parliament and has been imparted in official newspapers. However, due to some problems the president requests the leadership to stop its running, but finally the Resolving Disputes Council interest is to run and to fix its defects. Since this plan is now under review, this study tried to investigate from a sociological approach “commending to good deeds and prohibiting from wrong deeds” in general and this Act in particular. This Act has been investigated due to the necessity of proactive and structural-based elements, ethical and legal suitability in relations between the individual, public surveillance and individualistic jurisprudence dominance. While underlining the Islamic value-bound system’s differentiation is that individual responsibility cannot be neglected, legislation of an Act that highlights both social infrastructures and structures and functional actions simultaneously has been emphasized.
Assistant professor, Islamic Azad University, Naraq Branch 3
28
Keywords: commending to good deeds and prohibiting from wrong deeds, the Act of “supporting those who commending to good deeds and prohibiting from wrong deeds”, proactive, structuralism, individualism, public surveillance, good deeds, ethics, rights