انتشار کتاب جامعه پردازی (1) درآمدی بر نظام هنجاری اسلام
بِسْمِ اللهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ
جامعه پردازی
(1)
درآمدی برنظام هنجاری اسلام
حسن خیری
دانشیار گروه جامعه شناسی دانشگاه آزاد اسلامی
انتشارات جامعه المصطفی (ع) العالمیه
سال انتشار1399
هدف ترسیم "نظام هنجاری اسلام" تشریح "جامعه پردازی" مورد نظر مقام معظم رهبری در بیانیه گام دوم انقلاب اسلامی است. در این کتاب با تشریح قوای انسانی، ترسیم موقعیت انسان در اجتماع ، روابط و مناسبات اجتماعی، زیست جهان اجتماعی و نظام اجتماعی اسلام با رویکرد تلفیق مباحث علم النفس فلسفی و نظریه فطرت، نظریه استخلاف، نظریه استخدام، مباحث اعتباریات و سنت های اجتماعی- تاریخی، و با روش استنطاق آیات و روایات به ترسیم "اندیشه ای جامعه شناختی" دربردارنده نظام هنجاری اسلام مبادرت شده است. این کتاب علاوه بر اینکه می تواند به عنوان منبع درسی دروس نظام اجتماعی اسلام و مبانی و اندیشه های اجتماعی اسلامی مورد استفاده قرار گیرد؛ مطالعه آن برای طلاب و دانشجویان و دانش پژوهان علوم اجتماعی و دروس نظریه های جامعه شناسی و اندیشه های اجتماعی مسلمین توصیه می شود.
فهرست مطالب
مقدمه. 9
فصل اول: قوا و ظرفیتهای انسان.. 13
زیست انسانی.. 14
مراتب نفس آدمی.. 14
منابع، لغزشگاه‌ها و موانع شناخت.. 23
عقل.. 26
فطرت.. 28
ارتباط درون فردی.. 31
حب ذات؛ لذت و الم. 34
خودبیگانگی.. 35
خلاصه فصل.. 36
فصل دوم: انسان و اجتماع.. 39
مدنی بالطبع یا استخدامگری انسان. 40
منشأ درونی نزاعهای اجتماعی.. 43
تضاد و وفاق در وجود آدمی.. 45
جمع بین امت واحده و تضاد دائم. 49
منشأ، خاستگاه وکیفیت شکل‌گیری اعتباریات.. 55
فصل سوم: روابط و مناسبات اجتماعی و گونهشناسی ارتباطات... 64
روابط و مناسبات اجتماعی.. 65
رابطه استخلاف در روابط انسان. 72
ارتباط با انسان‌ها 78
نظم و همبستگی اجتماعی.. 82
نظم اجتماعی در آراء جامعه شناسان. 82
نظم و همبستگی اجتماعی در آراء اندیشمندان مسلمان. 87
تبیین نظم و همبستگی اجتماعی.. 89
تقدم جامعه‌پذیری بر کنترل اجتماعی.. 99
صله ارحام. 103
نفاق در روابط و مناسبات اجتماعی.. 105
ارتباط با کفار و مشرکان. 112
فصل چهارم: هویت اجتماعی
هویت جامعه مدرن پیامد فردگرایی و تفردیافتگی.. 121
هویت جمع‌گرای اسلامی.. 132
مبانی نهادسازی.. 146
رویکرد فراروایتی- توجه به سنت‌ها 152
انسان و طبیعت (خلقت طبیعی) 154
تأثیر طبیعت بر شخصیت انسان. 156
تأثیر هویت و فضا در شکل‌گیری شخصیت انسان. 157
فصل پنجم: زیست جهان و نظام اجتماعی.. 172
اصالت داشتن فرهنگ واقع‌گرا (چیستی قضایای حقوقی و اخلاقی) 173
تلفیق زیست جهان و نظام اجتماعی در اسلام. 175
دو ساحت اخلاق و حقوق در نظام هنجاری اسلام. 180
اخلاق در نظام هنجاری اسلام. 181
حقوق در نظام هنجاری اسلام. 182
قواعد مترتب بر قانون گذاری خداوند. 183
ویژگیهای حقوق جزایی اسلام. 187
فصل ششم: جامعه در نظام هنجاری اسلام. 193
جامعه برآیند رفتار و کردار آدمیان. 194
تنوع اخلاقی جوامع. 196
مذهب و ملّت به مثابه عقیده و شخصیت.. 198
سازوکار بازتولید نظام اجتماعی.. 199
دو گونگی ضوابط ارتباطاتی.. 200
محبت و عدالت دو نیاز اساسی در ساحت خرد و کلان ارتباطات.. 202
حل تعارض و تزاحم مصالح شخصی و جمعی در نظام هنجاری اسلام. 206
حیاء و عفت فردی و اجتماعی لازمه عقلانیت نظام هنجاری.. 208
تفاوت انسان‌ها و آثار مترتب بر آن در نظام هنجاری اسلام. 210
توجه به تأمین نیازهای اولیه و ضروری.. 212
فصل هفتم: فقه و نظام اجتماعی.. 222
جامعه پردازی فلسفی، کلامی، فقهی.. 223
انسان و تکلیف.. 226
فقه اجتماعی.. 228
توجه به اصول و فروع 232
برخی از قواعد فقهی در نظام هنجاری اسلام. 234
فقه شیعه بی‌بدیل در نظام‌سازی.. 240
ظرفیت تمدن‌سازی اسلامی، آگاهی جهانی، تعامل فرهنگی و گزینش عقلانی.. 243
مکتب سردار سلیمانی: امت‌گرایی و پیش بینی آینده 254
جایگاه عاملیت و ساختار در نظام انقلابی.. 256
ثمره رویکرد نظام انقلاب در مقاطع سرنوشت‌ساز
نظام انقلاب: نظامی اخلاقی- قانونی و امت‌گرا Error! Bookmark not defined.
آینده ممکن با تحقق شرایط بازدارندگی.. 260
رویکرد فرآیندی در جامعه پردازی (رسول خدا9) 262
منابع و مآخذ. 272
مقدمه
فِی عُیُونِ الْأَخْبَارِ عَنْ عَبْدِ الْوَاحِدِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عُبْدُوسٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ قُتَیْبَةَ عَنْ حَمْدَانَ بْنِ سُلَیْمَانَ عَنْ عَبْدِ السَّلَامِ الْهَرَوِیِّ عَنِ الرِّضَا ع قَالَ، رَحِمَ اللَّهُ عَبْداً أَحْیَا أَمْرَنَا. قُلْتُ کَیْفَ یُحْیِی أَمْرَکُمْ؟ قَالَ یَتَعَلَّمُ عُلُومَنَا وَ یُعَلِّمُهَا النَّاسَ فَإِنَّ النَّاسَ لَوْ عَلِمُوا مَحَاسِنَ کَلَامِنَا لَاتَّبَعُونَا.
اباصلت هروی میگوید امام رضا7 فرمود، خداوند رحمت کند آنکس که امر ما را زنده نماید. اباصلت گوید من از ایشان پرسیدم آخر چگونه امر شما را زنده کند؟ امام7 فرمود، با فراگیری تعالیم ما و یاد دادن و رساندن آن به مردم. چرا که اگر مردم محاسن و برتری کلام و روش ما را می‌دانستند بدون شک از ما تبعیت می‌کردند.[1]
مقام معظم رهبری در بیانیه گام دوم انقلاب اسلامی از «خودسازی، جامعه‌پردازی و تمدن سازی» به عنوان رسالت «نظام انقلابی» یاد کردند.[2]
«نظام انقلابی» در چهل سال بالندگی خویش علاوه به تولید ساختارهای متناسب با این نظام، توفیق پرورش استعدادهای فراوانی را داشته که نمونه آن در شهدای هشت سال دفاع مقدس و رویارویی همه کفر و استکبار در مقابل این نظام و شهدای دفاع از حرم نظیر شهید حججی و شهید سردار سلیمانی قابل مشاهده است.
امروزه با پیشرفت فناوریهای انتقال پیام از سویی و تشنگی افزون‌تر آدمیان با کاهش تعلقات قومی و ملی و مذهبی که اتفاق افتاده و با انرژی آزاد شده با تأسیس انقلاب اسلامی، مواجهه هوشمندانه با تحولات اجتماعی اجتناب ناپذیر است. همانطور که تحولات شگرف در سبک زندگی و از جا کنده شدن مکانی و زمانی انسان‌ها و زمینههای از دست دادن ریشهها و اصول هویتی و فرهنگی، نگرانی از بقای هویتی و فرهنگی دو چندان شده است.
به رغم پیروزیهای بسیار در جبهه اسلامی و انقلابی و استفاده از سرمایههای عظیم معرفتی و تاریخی و فرهنگی، حوزه معرفتی و هویتی، هنوز مسائل حل نشده و انتظارات برآورده نشده بسیاری، وجود دارد و به رغم، پیشرفتهای خوبی که «نظام انقلابی» در زمینههای مختلف داشته است، در ارائه الگوی زیست و کاهش آسیبهای اجتماعی توقعات برآورده نشده است[3] و امتداد فلسفه و مبانی اسلامی در عرصههای اجتماعی، فرهنگی رسوخ نکرده است.
در شناخت فرد و اجتماع، اندیشمندان اسلامی با بهره‌گیری از قرآن و روایات، هر کدام، به حقایقی دست یافتهاند. در این نوشتار تلاش بر این است تا با رویکرد فرانظری و با تلفیق مباحث علم النفس فلسفی و نظریه فطرت در اندیشه متفکران مسلمان از جمله شهید مطهری، نظریه استخدام علامه طباطبایی، نظریه استخلاف شهید سید محمد باقر صدر، بحث اعتباریات علامه طباطبایی و مفهوم سنتهای الهی اجتماعی و استنطاق آیات و روایات به ترسیم موقعیت فرد و جامعه با تمرکز بر نظام هنجاری اسلام (اخلاق، فقه و حقوق) مبادرت ورزیم. لازم میدانم از استادان ارجمند که با ارائه نکات ارزشمندشان بر غنای اثر افزودند بویژه حجة الاسلام و المسلمین استاد حمید پارسانیا، حجة الاسلام و المسلمین استاد عبدالحسین خسروپناه و حجة الاسلام و المسلمین استاد ابراهیم کلانتری قدردانی کنم. پیشاپیش از نقطه نظرات و نقدهای عالمانه خوانندگان فرزانه سپاسگزاری شده و از مساعدت عزیزانی که در ویرایش، صفحه‌آرایی و نشر این اثر همکاری کردند، قدردانی می‌شود.
شعبان المعظم 1441
فروردین ماه 1399
حسن خیری
[1]. مجلسی، 1364، ج 2، ص 30.
[2]. مقام معظم رهبری در بهمن سال 1397 به مناسبت چهل سالگی انقلاب بیانیه‌ای صادر کردند که به اعتبار ورود به چهل سال دوم انقلاب به نام «بیانیه گام دوم» معروف است. در فراز نخست این بیانیه آمده است: ورود انقلاب اسلامی به دومین مرحلهی خودسازی، جامعه‌پردازی و تمدن‌سازی: از میان همه‌ی ملّت‌های زیر ستم، کمتر ملّتی به انقلاب همّت می‌گمارد؛ و در میان ملّت‌هایی که به‌پاخاسته و انقلاب کرده‌اند، کمتر دیده شده که توانسته باشند کار را به نهایت رسانده و به‌جز تغییر حکومتها، آرمان‌های انقلابی را حفظ کرده باشند. امّا انقلاب پُرشکوه ملّت ایران که بزرگ‌ترین و مردمی‌ترین انقلاب عصر جدید است، تنها انقلابی است که یک چلّه‌ی پُرافتخار را بدون خیانت به آرمان‌هایش پشت سر نهاده و در برابر همه‌ی وسوسه‌هایی که غیر قابل مقاومت به نظر می‌رسیدند، از کرامت خود و اصالت شعارهایش صیانت کرده و اینک وارد دوّمین مرحلهی خودسازی و جامعه‌پردازی و تمدّن‌سازی شده است. درودی از اعماق دل بر این ملّت؛ بر نسلی که آغاز کرد و ادامه داد و بر نسلی که اینک وارد فرایند بزرگ و جهانیِ چهل سال دوّم می‌شود.
[3]. اشاره به بیانات رهبر معظم انقلاب در جمع جوانان استان خراسان شمالی در تاریخ 23/7/91 در خصوص آسیبهای متوجه سبک زندگی.
